Ορμονικοί διαταράκτες και παχυσαρκία - Endocrine disrupters and Obesity

Εισαγωγή
Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί και ο άνθρωπος είναι συνεχώς εκτεθειμένοι σε χημικά στοιχεία τα οποία μπορεί να περιέχονται φυσιολογικά στη σύνθεση της χημικής τους δομής, αλλά συνήθως είναι ‘ξένα’ προς αυτή, γιαυτό και ονομάζονται ‘ξενοβιοτικές’ ουσίες.
Στις ουσίες αυτές συμπεριλαμβάνονται:
➢ Tοξίνες που παράγονται από άλλους ζώντες οργανισμούς (μικροοργανισμοί, ζώα, φυτά), οι οποίες διοχετεύονται στο περιβάλλον μέσω των μεταβολικών τους υποπροϊόντων ή μετά τη μεταθανάτια αποικοδόμηση των ιστών τους.
➢ Xημικά στοιχεία που παρασκευάζονται από τον άνθρωπο, όπως φάρμακα, απορρυπαντικά, πλαστικά, βιομηχανικά απόβλητα, εντομοκτόνα, ατμοσφαιρικοί ρύποι κ.α.
Oι ουσίες αυτές μπαίνουν στο σώμα μας με τη τροφή, το νερό, την αναπνοή αλλά και με κατευθείαν απορρόφηση από το δέρμα. Δυστυχώς, μπορεί να υπάρχουν δυσμενείς επιδράσεις ακόμα και στο έμβρυο μέσω της πλακουντιακής κυκλοφορίας, αλλά και στο νεογνό μέσω του μητρικού θηλασμού.
Tα σημαντικότερα όργανα για την αποβολή από το σώμα των ‘ξενοβιοτικών’ είναι το συκώτι και τα νεφρά. Tο συκώτι μετατρέπει τα χημικά μόρια σε υδατοδιαλυτά συμπλέγματα και τα νεφρά τα αποβάλλουν.
Tο είδος και η πυκνότητα των βλαπτικών ουσιών που βρίσκονται στο περιβάλλον που ζούμε εξαρτάται από το αν στην περιοχή μας υπάρχουν βιομηχανικές ή γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Παρόλα αυτά, η παγκοσμιοποίηση του εμπορίου των τροφίμων δεν αποκλείει την πρόσληψη μέσω αυτών κάποιας χημικής ουσίας ακόμα και αν η ουσία αυτή δεν χρησιμοποιείται ούτε στη γεωργία ούτε στη βιομηχανία της χώρας μας. Για παράδειγμα ας θυμηθούμε τη μόλυνση με διοξίνες των τροφίμων παραγωγής Bελγίου.

Ορισμός ορμονικών διαταρακτών
Είναι χημικές ουσίες, συνήθως συνθετικές, οι οποίες παρεμβαίνουν στην ομαλή λειτουργία του ορμονικού συστήματος και στην ορμονική ομοιοστασία του ανθρώπου.
Οι ορμονικοί διαταράκτες ασκούν τη δράση τους μέσω των πυρηνικών και μεμβρανικών υποδοχέων, μέσω των υποδοχέων των νευρομεταβιβαστών, μέσω των ορφανών υποδοχέων αλλά και μέσω ενζυματικών συστημάτων βιοσύνθεσης των στεροιδικών κυρίως ορμονών.
Οι σημαντικότερες κατηγορίες ορμονικών διαταρακτών είναι τα ξενο-οιστρογόνα, τα αντι-οιστρογόνα, τα αντι-ανδρογόνα, οι διαταράκτες της θυρεοειδικής λειτουργίας και οι διαταράκτες μεταβολικών συνδρόμων, όπως η παχυσαρκία και ο διαβήτης.
Οι κλινικές επιπτώσεις των ενδοκρινικών διαταρακτών είναι πολύ συχνές αλλά δυστυχώς διαγιγνώσκονται σπάνια. Αυτό οφείλεται στο ότι είναι άοσμες και άγευστες και έτσι δε γίνεται αντιληπτή από τον πάσχοντα η πρόσληψή τους. Επιπλέον, οι λειτουργοί υγείας δεν είναι ευαισθητοποιημένοι στα κλινικά σύνδρομα που οφείλονται στους ορμονικούς διαταράκτες.
Στην προσωπική μου μακροχρόνια εμπειρία υπάρχουν πολλές περιπτώσεις γυναικών στην εμμηνόπαυση που παρουσίασαν έντονα φαινόμενα οιστρογονισμού, όπως περίοδο, υγρά από τον κόλπο, αύξηση του τριχώματος στο εφήβαιο, τάση στους μαστούς και βελτίωση των φαινομένων δυσπαρευνίας. H πρώτη σκέψη ήταν η ύπαρξη κάποιου όγκου στις ωοθήκες ή στα επινεφρίδια που παράγει ορμόνες, αλλά ο εξειδικευμένος έλεγχος ήταν αρνητικός. Σύντομα βέβαια και χωρίς καμιά θεραπευτική παρέμβαση, τα φαινόμενα αυτά υποχωρούσαν. Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε και τις πολλές και ανεξήγητες περιπτώσεις γυναικομαστίας σε νεαρούς αλλά και ενήλικες άνδρες αλλά και τη μείωση των γεννήσεων αρρένων σε περιοχές με αυξημένη πυκνότητα ορμονικών διαταρακτών.

Ποιοι είναι και από που προέρχονται οι ορμονικοί διαταράκτες
Η διοξίνη. Είναι ο κοινόχρηστος όρος μίας ένωσης που το πλήρες χημικό της όνομα είναι 2,3,7,8-tetrachlorodibenzo-p-dioxin και σε συντομία TCDD. Eίναι η ουσία που μόλυνε μεγάλες περιοχές στο Σεβέζο της Iταλίας και στο Tάιμ Μπιτς του Μισούρι κατά τα γνωστά ατυχήματα σε εργοστάσια χημικών στις περιοχές αυτές.
Η TCDD είναι η περισσότερο δραστική ουσία από μία ομάδα χημικών ενώσεων που έχουν τις ίδιες δυσμενείς επιδράσεις στην υγεία του ανθρώπου αλλά σε ηπιότερο βαθμό.
Kύριες πηγές μόλυνσης του περιβάλλοντος με διοξίνες είναι η βιομηχανική παραγωγή χλωριωμένων παραγώγων καθώς και η καύση ουσιών που περιέχουν χλώριο (χωματερές).
Τα πολυχλωριωμένα δι φαινύλια (polychlorinated biphenyls, PCBs). Χρησιμοποιούνται ως μονωτικά υλικά.
Τα πολυβρωμιωμένα δι φαινύλια (poly brominated biphenyls, PΒΒs). Χρησιμοποιούνται ως επιβραδυντικά ανάφλεξης σε ηλεκτρικές συσκευές και πλαστικά)
Η δισφαινόλη-Α (bishenol-A, ΒΡΑ). Χρησιμοποιείται σε πλαστικά, μπιμπερό, μπουκάλια νερού, κουτιά αναψυκτικών κ.λπ..
Οι φθαλικές ενώσεις. Είναι πλαστικοποιητές που χρησιμοποιούνται σε παιδικά παιχνίδια, καλλυντικά, συσκευασίες τροφίμων.
Φυτοφάρμακα όπως το DDT και το DDE
Φάρμακα όπως η diethylstilbestrol
Τα φυτοοιστρογόνα
Βαρέα μέταλλα

Επιδράσεις των ορμονικών διαταρακτών
1. Δυσλειτουργία του θυρεοειδούς. Μπορεί να γίνει σε πολλά επίπεδα της θυρεοειδικής λειτουργίας. Τα υπερχλωρικά άλατα παρεμποδίζουν την είσοδο του ιωδίου στο θυρεοειδικό κύτταρο ανταγωνιζόμενα το συμμεταφορέα Νατρίου/Ιωδίου. Οι ισοφλαβόνες (γενιστεΐνη, δαϊδζεΐνη) αναστέλλουν μερικώς τη δράση της θυρεοειδικής υπεροξειδάσης (TPO) και επομένως τη βιοσύνθεση των θυρεοειδικών ορμονών. Τα PCBs ανταγωνίζονται τη σύνδεση των θυρεοειδικών ορμονών με τον υποδοχέα τους, κυρίως με τον TRβ. Τα PBBs, PCBs και η γενιστεΐνη αναστέλλουν τη σύνδεση των θυρεοειδικών ορμονών με τις πρωτεΐνες-μεταφορείς τους και επομένως μειώνουν τη βιοδιαθεσιμότητα των Τ4 και Τ3. Τα DDT, β-HCH, οι διοξίνες, και τα φουράνια ελαττώνουν το χρόνο ημισείας ζωής της θυροξίνης, αυξάνοντας τη δραστηριότητα των ηπατικών ενζύμων. Τέλος, υπάρχουν σημαντικές ενδείξεις ότι οι ορμονικοί διαταράκτες μπορεί να αυξάνουν και την πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου του θυρεοειδούς.
2. Καρκίνος του μαστού, του προστάτη και του όρχεως. Πειραματικά αλλά και επιδημιολογικά δεδομένα δίνουν σαφείς ενδείξεις για την αύξηση της συχνότητας καρκίνου του μαστού σε γυναίκες μετά από έκθεση σε ορμονικούς διαταράκτες.
Μελέτες σε πειραματόζωα έδειξαν αύξηση της συχνότητας καρκίνου του προστάτη όταν αυτά εκτέθηκαν σε διεθυλστιλμπεστρόλη, PCBs, κάδμιο, δισφαινόλη Α, αρσενικό και σε φίλτρα υπεριωδών. Αυξημένη συχνότητα καρκίνου του προστάτη παρατηρήθηκε και σε αγρότες στις ΗΠΑ καθώς και σε αυτούς που η κύρια επαγγελματική τους ενασχόληση ήταν οι ψεκασμοί (Agricultural Health Study).
Ανασκόπηση πολλών πρόσφατων επιδημιολογικών μελετών έδειξε ότι υπάρχει σαφής σχέση του καρκίνου των όρχεων και της κακής ποιότητας σπέρματος που παρατηρούνται σήμερα παγκοσμίως, με την έκθεση σε ορμονικούς διαταράκτες.
3. Ενδομητρίωση. Πρόκειται για νόσο του αναπαραγωγικού συστήματος της γυναίκας. Oφείλεται στην ανάπτυξη ιστού που φυσιολογικά βρίσκεται μόνο στο εσωτερικό της μήτρας, σε άλλα σημεία του σώματος και κυρίως στις ωοθήκες. Αν και δεν σχετίζεται με κακοήθειες, εν τούτοις προκαλεί πόνους κατά την περίοδο, επηρεάζει την γονιμότητα και ευνοεί το σχηματισμό αιμορραγικών κύστεων στις ωοθήκες.
H συχνότητα ενδομητρίωσης υπολογίζεται ότι σήμερα φτάνει στο 10% των γυναικών της αναπαραγωγικής ηλικίας. Στη συχνότητα αυτή φαίνεται ότι έχει καθοριστική συμμετοχή η επίδραση μικρών δόσεων διοξινών στη γυναίκα. Στο συμπέρασμα αυτό κατέληξαν οι επιστήμονες μετά από μελέτες σε πιθήκους rhesus που έδειξαν ότι έκθεση των πειραματόζωων σε μικρές δόσεις διοξίνης, ευνόησε την εμφάνιση ενδομητρίωσης μετά από 10-12 χρόνια.
4. Μείωση της γονιμότητας του άνδρα. Oι διοξίνες έχουν τη δυνατότητα να τροποποιούν τη δράση των ανδρικών ορμονών, με ή χωρίς επίδραση στα επίπεδά τους στον οργανισμό. Aυτό σημαίνει ότι αν σε κάποια ορμονική δυσλειτουργία μετρήσουμε τα επίπεδα των ορμονών και τα βρούμε φυσιολογικά, δεν μπορεί να αποκλειστεί η δυσμενής επίδραση κάποιας διοξίνης στον οργανισμό.
Oι δυσμενείς επιδράσεις των διοξινών στο αναπαραγωγικό σύστημα του άνδρα είναι: Mείωση της σεξουαλικής επιθυμίας, μείωση των επιπέδων της τεστοστερόνης, που είναι η κύρια ανδρική ορμόνη, μείωση του σπέρματος, μικρό μέγεθος γεννητικών οργάνων σε άρρενες που κατά την κύηση η μητέρα τους εκτέθηκε σε διοξίνες, κρυψορχία.
5. Διαβήτης. Πειραματικά δεδομένα έδειξαν ότι η έκθεση σε διοξίνες, εντομοκτόνα και δισφαινόλη Α τροποποιούν τη δράση των β-κυττάρων και προκαλούν αντίσταση στη δράση της ινσουλίνης . Οι ουσίες αυτές μιμούνται τη δράση των οιστρογόνων και δημιουργούν ένα μεταβολικό περιβάλλον παρόμοιο με αυτό της κύησης, δηλαδή προκαλούν υπερινσουλιναιμία και ινσουλινοαντίσταση. Επιπλέον, μειώνουν και την έκκριση της αντιπονεκτίνης από το λιπώδη ιστό.
Η σχέση διαβήτη2 στον άνθρωπο με την έκθεση σε ορμονικούς διαταράκτες είναι γνωστή εδώ και πολλά χρόνια. Στον πόλεμο του Βιετνάμ, όσοι εκτέθηκαν στον ‘πορτοκαλί παράγοντα’ είχαν αυξημένη συχνότητα διαβήτη. Το ίδιο παρατηρήθηκε και στους εκτεθέντες κατά το χημικό ατύχημα του Σεβέζο. Αλλά και 11 σύγχρονες επιδημιολογικές μελέτες έδειξαν σημαντική συσχέτιση μεταξύ TCDD και διαβήτη 2.
6. Μεταβολικό σύνδρομο. Πολλές σύγχρονες επιδημιολογικές μελέτες αποδεικνύουν τη σημαντική συσχέτιση μεταξύ του μεταβολικού συνδρόμου με τη μόλυνση του περιβάλλοντος.

7. Ορμονικοί διαταράκτες και παχυσαρκία
Πριν από μερικά χρόνια εισήχθη στη βιβλιογραφία ο όρος ‘παχυσαρκιογόνα’ (obesogens). Πρόκειται δηλαδή για χημικά μόρια τα οποία ευνοούν την εμφάνιση παχυσαρκίας μέσω της επιβαρυντικής τους επίδρασης στη διαφοροποίηση των λιποκυττάρων και στη λιπογένεση.
Τα ξενοβιοτικά παχυσαρκιογόνα είναι συνήθως λιποδιαλυτές ουσίες γιαυτό και αθροίζονται στο λιπώδη ιστό του ανθρώπου και των ζώων. Από εκεί, εκκρίνονται και πάλι στη συστηματική κυκλοφορία όπου ανιχνεύονται σε πυκνότητες ανάλογες με τη δείκτη μάζας σώματος.
Τα σημαντικότερα παχυσαρκιογόνα είναι:
- Τα ξενο-οιστρογόνα: Ευνοούν την αύξηση του σωματικού βάρους μέσω άμεσης επίδρασης στη λιπόλυση και στη λιπογένεση, αλλά και μέσω έμμεσης επίδρασης στους μηχανισμούς πρόσληψης τροφής-κορεσμού, κυρίως μέσω της λεπτίνης. Επίσης, φαίνεται ότι επιδρούν και στο μεταβολισμό των λιπών στη ήπαρ.
- Η Γενιστείνη σε μικρές συγκεντρώσεις δρα σαν οιστρογόνο και αναστέλλει τη λιπογένεση. Σε μεγάλες όμως πυκνότητες ευνοεί τη λιπογένεση, κυρίως μέσω των PPAR-γ.
- Τα PCBs, PBBs, βαρέα μέταλλα, εντομοκτόνα, φθαλικές ενώσεις: ευνοούν την αύξηση του σωματικού βάρους μέσω επίδρασης στη δραστηριότητα του συμπαθητικού νευρικού συστήματος και στις ορμόνες και στους νευρομεταβιβαστές που ρυθμίζουν το ενεργειακό ισοζύγιο.
- Οι Dithiocarbamates που βρίσκονται σε καλλυντικά και εντομοκτόνα έχουν προταθεί ως παχυσαρκιογόνα μέσω της παρέμβασης που προκαλούν στον υποδοχέα των γλυκοκορτικοειδών.
- Τα PBDE’s (Polybrominated diphenyl esters) μειώνουν τα επίπεδα της θυροξίνης, μειώνουν τη λιπόλυση και την εκ της ινσουλίνης εξαρτώμενη οξείδωση της γλυκόζης. ‘Έχει επίσης δειχθεί ότι έκθεση σε αυτά κατά την εμβρυϊκή ζωή και το θηλασμό είναι δυνατόν να προκαλέσουν μακροχρόνιες μεταβολές στη μορφολογία του θυρεοειδούς.
-Το PFOA (Perfluorooctanoic acid) μπορεί επίσης να είναι παχυσαρκιογόνο κάτω από ορισμένες συνθήκες.
- Σε πειραματόζωα έχει δειχθεί ότι τα βενζοπυρένια προκαλούν παχυσαρκία μέσω αναστολής της λιπόλυσης που προκαλούν οι κατεχολαμίνες.
Υπάρχουν πολλά επιδημιολογικά δεδομένα που συνδέουν την παχυσαρκία με την έκθεση σε ξενοβιοτικές ουσίες.
Οι φθαλικές ενώσεις είναι αγωνιστές των PPAR-γ, ανταγωνιστές του θυρεοειδικού άξονα και δρουν και ως αντιανδρογόνα, μέσω δε αυτών των δράσεων ευνοούν την αύξηση του σωματικού λίπους. Σε μια μεγάλη μελέτη στις ΗΠΑ (Association of urinary phthalate metabolite concentrations with body mass index and waist circumference: a cross-sectional study of NHANES data, 1999–2002,” Environmental Health, vol. 7, article 27, 2008) βρέθηκε ότι οι φθαλικές ενώσεις και οι μεταβολίτες τους έχουν σημαντική θετική συσχέτιση με το σωματικό βάρος αλλά και με την περίμετρο της μέσης, που είναι δείκτης κοιλιακής κατανομής του σωματικού λίπους.
Τα ΤΒΡ και ΤΡΤ (organotins tributyltin και triphenyltin) είναι ισχυροί αγωνιστές των PPAR-γ και των πυρηνικών υποδοχέων των ρετινοειδών. Οι υποδοχείς αυτού αποτελούν τους σημαντικότερους αισθητήρες της βιοσύνθεσης και αποθήκευσης των λιπιδίων, αλλά και της διαφοροποίησης των λιποκυττάρων.
Το πιο τραγικό όμως είναι το ότι οι ορμονικοί διαταράκτες είναι δυνατόν να προκαλέσουν επιγενετικές μεταβολές ακόμα και στο έμβρυο με αποτέλεσμα την εγκατάσταση ενεργειακού ‘προγραμματισμού’ ο οποίος θα οδηγήσει σε εμφάνιση παχυσαρκίας, διαβήτη και καρδιο-αγγειακών νόσων στην ενήλικο ζωή. Και ακόμα πιο σημαντικό είναι το ότι αυτές οι επιγενετικές μεταβολές είναι δυνατόν να παραμείνουν ακόμα και σε 3 μετέπειτα γενεές.

Tι θα πρέπει να θυμόμαστε για τους ορμονικούς διαταράκτες
➢ Απαιτείται συστηματική και μακροχρόνια έρευνα για την ανίχνευση των ξενοβιοτικών του περιβάλλοντος.
➢ Εξειδικευμένη ενημέρωση σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης και στο ευρύ κοινό, κυρίως όμως στους λειτουργούς υγείας και στους χημικούς.
➢ Είναι απαραίτητη η ανάπτυξη ‘πράσινης’ χημείας ώστε να πετύχουμε τη μικρότερη δυνατή έκθεση του περιβάλλοντος στα ξενοβιοτικά.
➢ H απελευθέρωσή των ξενοβιοτικών στο περιβάλλον γίνεται με τον αέρα και τα βιομηχανικά απόβλητα.
➢ H εμπλοκή τους στη τροφική αλυσίδα γίνεται κυρίως μέσω του νερού.
➢ Oι άνθρωποι τις παίρνουμε κατά 90% από το κρέας, τα ψάρια και τα γαλακτοκομικά προϊόντα και κατά 10% με την αναπνοή, με άμεση επαφή με το δέρμα, με τα καλλυντικά, με την πόση νερού από χαμηλά επίπεδα του υδροφόρου ορίζοντα, από επαγγελματική έκθεση (εργαζόμενοι σε βιομηχανίες εντομοκτόνων και επεξεργασίας χαρτιού) και πιθανώς με το κάπνισμα.
➢ Oι επιπτώσεις των διοξινών είναι: παχυσαρκία, διαβήτης, δερματοπάθειες, ηπατικές βλάβες, ορμονικές διαταραχές, νεφροπάθειες (σπειραματονεφρίτιδα), καρκίνος και πιθανώς πολλαπλούν μυέλωμα.
➢ Στον οργανισμό μπορούμε να τις ανιχνεύσουμε στο αίμα, στο γάλα και στον λιπώδη ιστό, στον οποίο και παραμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα.
➢ Για να περιορίσουμε την πρόσληψη διοξινών θα πρέπει να αποφεύγουμε τα λιπαρά κρέατα και τα γαλακτοκομικά προϊόντα, καθώς και τα λιπαρά ψάρια.
➢ Θα πρέπει να θυμόμαστε πάντα ότι οι διοξίνες, αν υπάρχουν στις τροφές, μειώνονται κατά 50% περίπου με το καλό ψήσιμο.